در هشتمین نمایشگاه آیفارم (iFarm) در نمایشگاه بین‌المللی شهر آفتاب، یک واقعیت تلخ درباره مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی به چشم آمد: میوه‌های پر آب بر مانند هلو و هندوانه صرفه اقتصادی ندارند و تنها باعث صادرات آب شیرین کشور به خارج از کشور میشوند. (صادرات آب مجازی)
در ۱۷ شهریورماه امسال، زمین با قطر حدود ۶ متر و عمق نزدیک به ۱۵ متر، در اثر مصرف بی‌رویه آب در اصفهان نشست کرد. این فرونشست زمین زنگ خطری برای بحران کم‌آبی و تخریب منابع آب زیرزمینی است.
بحران آب و زمین‌نشست در اصفهان
فولاد مبارکه با مصرف بیش از ۲۷ میلیون مترمکعب آب در سال ۱۴۰۰، نزدیک به ۵.۵٪ از کل مصرف آب استان اصفهان را به خود اختصاص داده است. تولید هر تن فولاد هزاران لیتر آب نیاز دارد و این مصرف گسترده همراه با آلودگی‌های احتمالی، فشار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند.
علت اصلی فرونشست زمین، پمپاژ بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است که سال‌ها در دل زمین جمع است. برای درک بهتر، تصور کنید اسفنجی خیس در دست دارید؛ وقتی فشار می‌دهید، آبش می‌چکد و حجمش کاهش می‌یابد. زمین هم وقتی آب زیرسطحی‌اش تمام شود، به مرور فرو می‌رود.
وقتی آب زیرزمینی برداشت می‌شود، خاکی که پیش‌تر با آب پر شده بود، دیگر حمایت لازم را ندارد و فشرده یا فرو می‌ریزد. نتیجه این فرآیند، نشست یا کاهش سطح زمین است.
صادرات آب مجازی؛ چالش بزرگ کشاورزی ایران
محصولاتی مانند هندوانه و خربزه، مصرف آب بسیار بالایی دارند اما ارزش اقتصادی صادراتی پایینی دارند. این یعنی ما در واقع «آب شیرین» خود را به شکل میوه‌های کم‌ارزش صادر میکنیم که به آن «صادرات آب مجازی» گفته می‌شود.
در مقابل، محصولاتی مثل پسته، خرما و زعفران نیز مصرف آب زیادی دارند اما به دلیل ارزش صادراتی بالا و درآمدزایی قابل توجه، هنوز برای ایران اقتصادی هستند. با این حال، ضعف در بسته‌بندی و بازاریابی باعث می‌شود کشورهای دیگر این محصولات را با نام خود بفروشند.
چند نمونه از میوه ها و محصولات پرآب بر در ایران
(مقادیر تقریبی مصرف آب برای تولید ۱ کیلو محصول)
1.هندوانه: حدود ۲۵۰–۳۰۰ لیتر
2.خربزه: نزدیک ۲۰۰ لیتر
3.پرتقال: حدود ۵۵۰–۶۰۰ لیتر
4.سیب: حدود ۷۰۰ لیتر
5.انگور: حدود ۶۰۰–۷۰۰ لیتر
6.انار: حدود ۷۰۰–۸۰۰ لیتر
7.هلو: نزدیک ۱۰۰۰ لیتر
8.برنج: تا۲۰۰۰ لیتر
راهکارهای مدیریت مصرف آب در کشاورزی
۱. تغییر الگوی کشت
به جای کشت هندوانه و محصولات پرآب در مناطق خشک، باید به سمت گیاهان کم‌آب‌بر مثل زعفران، زیره و گیاهان دارویی یا کشت گلخانه‌ای حرکت کنیم.
۲. مدرن‌سازی روش‌های آبیاری
آبیاری قطره‌ای و پکیج فیلتراسیون میتواند تا ۶۰٪ از هدررفت آب جلوگیری کند. استفاده از فناوری‌های هوشمند مثل سنسورهای رطوبت و پیش‌بینی وضعیت آب و هوا نیز بسیار مؤثر است.
۳. گسترش کشت گلخانه‌ای
راندمان مصرف آب در گلخانه‌ها ۸۰ تا ۹۰ درصد بیشتر از کشت فضای باز است. این روش امکان تولید محصولاتی مثل گوجه‌فرنگی و خیار را با نصف آب مصرفی فراهم می‌کند.
۴. مدیریت صادرات و جلوگیری از صادرات آب مجازی
تمرکز بر صادرات محصولاتی که ارزش دلاری آن‌ها بیشتر از هزینه آب مصرفی است (مانند پسته و زعفران) و کاهش یا ممنوعیت صادرات محصولات کم‌ارزش و پرآب مثل هندوانه میتواند به حفظ منابع آبی کشور کمک کند.
