آب از گذشتههای دور در فرهنگ و تمدن ایران جایگاهی ویژه داشته است. در نقشبرجستههای تختجمشید، نشانههای ارزش و تقدس آب دیده میشود. در باور ایرانیان، آب نماد خرد، پاکی و زندگی بوده و مدیریت آن نیز با هوشمندی و سازگاری با طبیعت انجام میشده است. همچنین ساخت تصفیه خانه تهران به بالا بردن کیفیت آب آشامیدنی در گذشته کمک زیادی کرد.
قنات؛ نمونهای از مدیریت هوشمند آب
ایرانیان باستان یکی از پایدارترین روشهای مدیریت منابع آب را ابداع کردند: قنات.
قناتها کمهدررفت، خودترمیمشونده و کاملاً هماهنگ با چرخه طبیعی آب بودند. این سیستم پیشرفته، هزاران سال پیش از شکلگیری فناوریهای امروزیِ بازیافت و انتقال آب ایجاد شده بود.
در کنار این میراث ارزشمند، گلهای بومی آبزی مانند نیلوفر آبی نیز در دریاچهها وجود داشتند که امروز بهدلیل تغییرات زیستمحیطی کمتر دیده میشوند.
با آغاز بیستویکمین نمایشگاه آب و فاضلاب، بهترین فرصت است تا نگاهی به مسیر تکامل سیستمهای بازیافت آب در ایران، از گذشته تا دوران معاصر داشته باشیم.
وضعیت بازیافت آب در ایران پیش از دوره پهلوی
پیش از دوران پهلوی، در ایران شبکه رسمی یا گستردهای برای بازیافت آب وجود نداشت. مفاهیمی مانند:
1.بازچرخانی آب شهری.
2.بازیافت پساب صنعتی و کشاورزی.
3.استفاده مجدد از فاضلاب تصفیهشده.
در آن زمان حتی در بسیاری از کشورهای درحالتوسعه نیز تازه مطرح شده بودند.
توزیع آب شهری بیشتر توسط افرادی به نام میرآب انجام میشد و بعدها «آب شاهی» نیز آب را با گاری در سطح شهر توزیع میکرد.
وضعیت فاضلاب و مدیریت آب در دوره پهلوی
- پهلوی اول (رضاشاه)
در این دوره اولویت اصلی بر لولهکشی آب شهری و بهداشت عمومی قرار داشت، نه بازیافت آب. ویژگیهای این دوره:
1.نبود شبکه فاضلاب مدرن در بیشتر شهرها.
2.تخلیه فاضلاب در چاههای جذبی یا رهاسازی سطحی
3.نبود تصفیهخانههای مدرن
به همین دلیل بازیافت آب یا بازچرخانی در اولویت قرار نداشت.
- پهلوی دوم (محمدرضاشاه)
در دهههای ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ پیشرفتهایی هرچند محدود صورت گرفت:
1.ساخت چند تصفیه خانه فاضلاب در شهرهایی مانند تهران، اصفهان؛ البته هدف آنها بیشتر بهبود بهداشت بود نه بازچرخانی آب.
2.تخلیه عمده فاضلاب شهری بدون تصفیه به محیط.
3.نبود برنامه سازمانیافته برای استفاده از پساب تصفیهشده در کشاورزی یا صنعت.
بهطور کلی، بازیافت آب در این دوره نیز در حد ابتدایی باقی ماند و مدیریت منابع آب بیشتر بر تأمین آب شرب و توسعه شهرها متمرکز بود.
آمار جالب از توسعه تصفیهخانه تهران
تا سال ۱۳۳۵ بیش از ۲۰ هزار انشعاب آب ایجاد شد، حدود ۱۰۰ کیلومتر لولهکشی انجام گرفت و روزانه حدود ۲۲۵ هزار مترمکعب آب در تهران تصفیه میشد.
